شرایط تناقضشرایط تناقض، به‌معنای موارد اختلاف و اتحاد بین دو قضیه برای تحقق تناقض بین آن دو است. ۱ - توضیح اصطلاحتناقض یعنی اختلاف دو قضیه در کیف بر وجهی که لذاته از صدق یکی کذب دیگری لازم آید. برای تحقق تناقض بین دو قضیه باید شرایط آن فراهم آید. شرایط تناقض به دو دسته تقسیم می‌شود: [۲]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۰۷-۲۱۷.
[۳]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۳۵.
۱.۱ - شرایط اختلافیشرایط اختلافی و تغایری که عبارت‌اند از: اختلاف دو قضیه در کیفیت (ایجاب و سلب) در کمیت (جزئیت و کلیت) و در جهت (در قضایای موجّهه). [۴]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۹.
۱.۲ - شرایط توافقیشرایط توافقی و اتحادی؛ در تعداد موارد وحدت و اتحاد برای تحقق تناقض بین دو قضیه، اختلاف شده است: مشهور اهل منطق به وحدت در هشت مورد اشاره کرده‌اند: موضوع، محمول، مکان، زمان، شرط، قوّه و فعل، جزء و کل و اضافه. ۲ - دیدگاه حکماصدرالمتالهین بر این هشت مورد وحدت حمل (از حیث اوّلی ذاتی یا شایع صناعی بودن) را اضافه کرده است. ابن‌سینا بر هشت مورد مشهور، چهار مورد افزوده است: وحدت وضع، وحدت کیفیت موضوع، وحدت فاعل و وحدت منفعل. از سوی دیگر، فارابی معتقد است که تنها وحدت نسبت حکمیه در تحقق تناقض کافی است. بعضی مانند: فخر رازی و کاتبی این موارد را در وحدت موضوع و محمول منحصر کرده‌اند و سایر مواردی را که دیگران گفته‌اند از مصادیق همان دو وحدت می‌دانند که از باب اجمال و تفصیل است. عده‌ای به وحدت در موضوع و محمول و زمان بسنده کرده و دیگر موارد را به این سه برگردانده‌اند. مؤلف رهبر خرد، موارد دیگری را افزوده است: «وحدتِ وحدت، وحدت حمل (از لحاظ بالذات یا بالعرض بودن)، وحدت کیفیت، وحدت رتبه، وحدت مامِنه، وحدت ماالیه یا مالاجله، وحدت اطلاق و تقیید، وحدت کیفیت نسبت سلبیه با ایجابیه، وحدت شبه ظرف، وحدت مصاحبت و انفراد و وحدت حیثیت و اعتبار». [۷]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۷۶.
[۸]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۳۱۵-۳۱۶.
[۹]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۳، ص۴۲.
[۱۰]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۰.
۳ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • مظفر، محمدرضا، المنطق. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «شرایط تناقض»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۱. |